Çatalhöyük

Çatalhöyük, günümüz Türkiye’sinde, Konya Ovası'nda yer alan ve Neolitik ve Kalkolitik Dönem'e ait bir yerleşim alanıdır. Dünya üzerindeki en eski ve en büyük yerleşim yerlerinden biri olarak kabul edilen Çatalhöyük, özellikle tarımın ve yerleşik hayata geçişin izlerini taşıyan bir arkeolojik merkezdir. MÖ 7100 ile MÖ 5700 yılları arasında iskan edilmiş olan bu yerleşim yeri, yaklaşık 18 katmanlı bir höyükten oluşur ve 9 bin yıl önceki insan yaşamına dair önemli bilgiler sunar.

Keşfi ve Kazı Çalışmaları

Çatalhöyük, ilk olarak 1958 yılında James Mellaart tarafından keşfedilmiştir. Daha sonra, 1961-1965 yılları arasında Mellaart tarafından yapılan kazılar, Çatalhöyük’ün Neolitik Dönem'e ait bir yerleşim yeri olduğunu ortaya koymuştur. 1990'lı yıllarda Ian Hodder önderliğinde yeniden başlatılan kazı çalışmaları, günümüzde hâlâ devam etmektedir. Bu çalışmalar, Çatalhöyük’ün mimarisi, sanatı, sosyal yapısı ve kültürü hakkında daha fazla bilgi edinmemizi sağlamıştır.

Mimari ve Şehir Planı

Çatalhöyük’ün en dikkat çekici özelliklerinden biri, kendine has mimari yapısı ve şehir planıdır. Şehir, birbirine bitişik ve genellikle aynı düzende inşa edilmiş evlerden oluşur. Bu evler arasında sokak ya da yol yoktur; insanlar evlerin çatıları üzerinden hareket eder ve evlere çatıdaki açıklıklardan giriş yaparlardı. Bu nedenle Çatalhöyük’ün mimarisi, yerleşik hayata geçişin ilk örneklerinden biri olarak kabul edilir.

• Ev Yapısı: Çatalhöyük’teki evler genellikle dikdörtgen planlıdır ve kerpiçten inşa edilmiştir. Evlerde odalar, yiyecek depolama alanları, ocaklar ve gömme dolaplar bulunur. Aynı zamanda, evlerde oldukça iyi korunmuş duvar resimleri ve kabartmalar yer alır. Bu resimler, o dönemin sanat anlayışı ve inançları hakkında bilgi verir.
• Toplu Yaşam: Çatalhöyük'te evlerin birbirine bitişik olması, toplu yaşamın bir göstergesidir. Sokakların olmaması, insanların bir arada yaşadığı ve ortak alanları paylaştığı bir düzeni işaret eder. Aynı zamanda, evlerin altında bulunan gömü alanları, toplumsal yapının bir parçası olarak ölü gömme ritüellerini ortaya koyar. İnsanlar ölülerini evlerinin zeminine gömerler ve bu, o dönem için oldukça yaygın bir uygulamaydı.

Tarım ve Ekonomi

Çatalhöyük’te yaşayan insanlar, yerleşik hayata geçmiş ve tarım yaparak geçimlerini sağlamışlardır. Bu dönemde tarımın başlaması, insanların daha sabit yerlerde yaşamalarına olanak tanımış ve toplumsal düzenin temellerini atmıştır. Çatalhöyük’te yapılan kazılarda buğday, arpa, mercimek gibi tarım ürünlerinin kalıntılarına rastlanmıştır. Aynı zamanda, koyun ve keçi gibi hayvanların evcilleştirildiği de bilinmektedir.

• Ticaret: Çatalhöyük, çevresiyle ticaret yapan bir yerleşim yeri olarak da önem taşır. Özellikle obsidyen (volkanik cam) gibi değerli taşların ticaretinde önemli bir rol oynamıştır. Bu taş, o dönemde alet yapımında kullanılıyordu ve Çatalhöyük'ün ticaret yolları üzerinde yer aldığı düşünülmektedir.

Sosyal Yapı ve Kültür

Çatalhöyük’teki sosyal yapı, diğer Neolitik yerleşimlere kıyasla oldukça gelişmiş ve karmaşıktır. Toplumsal eşitlik bu dönemde önemli bir rol oynamış gibi görünmektedir; evler genellikle aynı boyuttadır ve sosyal sınıf farklılıklarını işaret eden belirgin bir yapı bulunmamaktadır. Ancak, bazı evlerde bulunan sanat eserleri ve ritüel objeler, dini ve kültürel yaşamın oldukça gelişmiş olduğunu gösterir.

• Sanat ve Dini İnanışlar: Çatalhöyük’teki duvar resimleri, heykeller ve figürinler, insanların dini inanışları ve sanatsal faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir. Özellikle kadın figürleri ve doğurganlıkla ilgili semboller ön plana çıkmaktadır. Ana Tanrıça figürü, bu dönemin en bilinen sembollerinden biridir ve bereketi simgeler. Ayrıca, vahşi hayvan betimlemeleri ve av sahneleri de duvar resimlerinde sıkça karşılaşılan temalardandır.
• Gömü Ritüelleri: Çatalhöyük’te ölüler, evlerin zeminine gömülmüştür. Bu gömülerin birçoğunda, ölülerin başı kesilmiş halde bulunmuştur. Kafataslarının boyandığı ve bazı ritüellerde kullanıldığı düşünülmektedir. Bu durum, o dönemde ölülerle ilgili gelişmiş bir inanç sisteminin varlığını işaret eder.

Çatalhöyük’ün Önemi

Çatalhöyük, dünya tarihindeki en önemli arkeolojik alanlardan biri olarak kabul edilir. Neolitik Devrim'in en erken örneklerinden birini sunması, insanların yerleşik hayata geçiş sürecini anlamamız açısından büyük bir önem taşır. Aynı zamanda, toplumsal yaşam, mimari ve sanat açısından da büyük bir kültürel miras bırakmıştır.

UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne 2012 yılında dahil edilen Çatalhöyük, Neolitik Dönem'e ışık tutan en önemli arkeolojik merkezlerden biridir. Dünyanın en eski ve en iyi korunmuş yerleşim yerlerinden biri olması, bu höyüğü sadece arkeologlar için değil, tüm insanlık tarihi açısından büyük bir araştırma kaynağı haline getirmiştir.

Sonuç

Çatalhöyük, tarımın, yerleşik hayatın, sanatın ve dini inanışların gelişimini gösteren çok katmanlı bir yerleşim yeri olarak, insanlık tarihinin en önemli evrelerinden birine ışık tutmaktadır. Mimarisi, sosyal yapısı ve sanatsal buluntuları ile Neolitik Dönem’in toplumsal düzenini ve kültürel yaşamını anlamamıza olanak sağlayan bu yerleşim, modern arkeoloji için vazgeçilmez bir öneme sahiptir.

Kaynakça

• Mellaart, James. Çatalhöyük: A Neolithic Town in Anatolia. Thames and Hudson, 1967.
• Hodder, Ian. The Leopard’s Tale: Revealing the Mysteries of Çatalhöyük. Thames & Hudson, 2006.
• Hodder, Ian. Çatalhöyük Excavations: The Second Millennium. Cambridge University Press, 2020.
• "Çatalhöyük Research Project," www.catalhoyuk.com